انجمن زیست شناسی

رایحه و عطر خوش ، همیشه مختص به گل ها و گیاهان خوش بو و معطر نیست بلکه در این کره پهناور رایحه های شگفت انگیز و بسیار دلنشینی وجود دارد که منشا حیوانی دارند. چند سال پیش که به دلیلی در "خُنج" لارستان در جنوب استان "فارس" بودم ، روزی دوستانم عقربی گرفتند، آن را در شیشه انداختند و با خودکار با آن جانور بازی کردند . در نهایت ، عقرب خودکشی کرد. آنها برای من تعریف کردند که چند لحظه بعد بوی خودشی از درون آن شیشه به هوا برخاست که منشاآن رایحه ، زهر آن عقرب بود. آیا واقعا هم عقرب ها زهر خوش بویی دارند یا این منحصر به عقرب های "خنج" لارستان است ؟
به هر روی ، این پیش زمینه باعث شد که راجع به رایحه های شگفت انگیز و خوش بو با منشا حیوانی جست و جو و تحقیق کنم و نتایج مشتاقان دانش ارائه نمایم.

آهو

از معروف ترین رایحه های خوش بو و معطر با منشا حیوانی ، مشک آهو است . در زبان فارسی به این رایحه "مشک" و اهل ماوراءالنهر بدان "مشک" گویند.
اعراب آن را "مسک" و انگلیسی ها MUSK می خوانند . مشک چهار قسم است :
قسم اول ، ترکی : از حیوانی شبیه آهوی چینی به طریق "حیض" یا "بواسیر" دفع شود.
قسم دوم " تبتی " از ناقه (ناف حیوان) حاصل شود که خون اطراف در ناف جمع شده بعد از رسیدن به سبب خارشی که در پوست آن حادث شود ، حیوان بر سنگ ها مالیده تا جدا شود.
قسم سوم ، چینی: بعد از ذبح حیوان ، اطراف ناف آن را با دست مالیده تا خون اطراف در ناف جمع شود.
قسم چهارم ، هندی: آن خونی است که از ذبح آن حیوان گرفته با جگر و سرگین روده او مخلوط نموده قدری مشک خالص به آن ممزوج ساخته ...
اما آهوی آن حیوانی است که از آهو کوچک تر ، در بلاد "چین" و "هند" و "ترک" پیدا شود . دست ها کوتاه تر از پای اوست و دو دندان پیش کج به طرف زمین [خارج از فضای صورت مثل فیل] و شاخ آن سپید و منحنی است.(1)
پیامبر بزرگ اسلام (ص) از این ماده خوش بو استفاده می کردند(2) کلمه "مسک" یک بار در قرآن ذکر شده است.(3)

گربه

دانشمندان اسلامی به وجود سه نوع گربه قائل هستند. اهلی ، وحشی و زباد.(4)
صاحب "برهان قاطع" در این زمینه گوید : زیاد عرق و چرکی باشد که آن را از میان پای جانوری گیرند و آن جانور به "گربه" مانند باشد ، لیکن سر او از سر گربه کوچک تر است و آن عرق به غایت خوش بوی می باشد و از جمله عطریات مشهور است .
صاحب "اقرب الموارد" نوع استحصال این ماده خوش بو را به گونه دیگری توضیح می دهد : زباد نوعی بوی خوش است که از حیوانی شبیه گربه به نام گربه زیاد دوشیده می شود.
صاحب "منتهی الارباب" نحوه دیگری از استحصال را توضیح می دهد و می نویسد : برای به دست آوردن عطر ، حیوان مذکور را طوری نگه می دارند که هیچ گونه حرکت نکند . سپس ماده خوش بوی را از آن محل جدا می سازند.
ظاهرا نزدیک مخرج (دُبُر) حیوان است و آن را با معلقه از میان دو ران حیوان بر می دارند .
بهترین انواع زباد ، مربوط به گربه "شمطری"(سوماطرایی) است . به فرانسوی Civette گویند.
بوی زباد مشک مانند و گاه آمیخته به بویی می باشد که اندکی تند و زننده است . در کارخانه های عطر سازی برای رفع بوی تند آن ، ماده دیگر در آن می آمیزند و نیز مواد معدنی چون " نشادر" یا زیرکربنات ، زیر فسفات ، آهک و اکسید آهن داخل می کنند ، زیرا زباد به تنهایی نادر و گران است . زباد دارای خاصیت تحریک شدید است . لذا در بیماری های عصبی و نیز برای ساختن داروهای نشاط آور و مقوی حواس تجویز می شود. اکنون به هیچ وجه استعمال آن به عنوان دارو تجویز نمی شود وتنها درعطرها از آن استفاده می شود. گربه زباد را "رُبّاح" نیز گویند.(5)

ماهی

یکی از رایحه های معروف و قدیمی که بشر آن را کشف نموده و مشنا حیوانی دارد ، "عنبر" است که از نوعی ماهی استحصال می شود.
عنبر ماده ای است چرب ، خوش بو، کدر ، خاکستری رنگ و رگه دار که از روده یا معده ماهی عنبر (کاشالو ، به فرانسوی Cachalot و به لاتینی macrocephalus) گرفته می شود . این ماده در عطرسازی به کار می رود ، وزن قطعات عنبر مستخرج از داخل روده و معده ماهی عنبر بین 0/5 تا 10 کیلوگرم و گاهی بیشتر (تا 20 کیلوگرم ) است . تولید عنبر در داخل دستگاه گوارش ماهی عنبر به واسطه ترشحات سیاه رنگ جانور نرم تنی به نام ماهی مرکب (به فرانسوی Seiche) است که مورد تغذیه این حیوان واقع می شود. بوی مطبوع این ماده سیاه رنگ در داخل دستگاه گوارش ماهی عنبر حفظ می شود و حتی پس از مرگ ماهی عنبر ، بوی مطبوع آن در داخل دستگاه گوارشی حیوان محفوظ می ماند . معمولا ماهی عنبر را در دریاهای شمال و اطراف ژاپن و گاهی در دریاها مجار "جاده و "سوماترا" شکار می کنند و پس از شکافتن شکمش، از داخل معده و روده اش عنبر را استخراج می نمایند. هر قدر حیوان، از ماهی مرکب بیشتری تغذیه کرده باشد ، مقدار عنبر موجود در داخل دستگاه گوارش آن بیشتر است.(6)
لازم به ذکر است که پیامبر بزرگ اسلام (ص) از عنبر نیز استفاده می نمودند.(7)

صدف

از رایحه های خوش با منشا حیوانی که بیشتر به آن دست یافته ، "اظفارالطیب" است که علاوه بر رایحه خوش ، خاصیت درمانی نیز دارد . به فارسی "ناخن پریان" گویند. "دولعه" نام دیگر ؟ان است و آن یک نوع صدف مدور است که چون آن را به خاکستر گرم کنند، بر شکل ناخن چیزی از آن برمی آید . از جزایر "هندوستان" آرند آنجا که سنبل بروید و بعضی از "قلزم" آرند و بعضی بابلی باشد و بعضی را مکی گویند. از "جده " آرند بوی او لطیف کننده است .
ابن بیطار در "مفردات" آورده : ماده ای معطر است به رنگ سیاه شبیه به ناخن و در بخور به کار برند. اظفار الطیب بحرین از دیگر جاها بهتر است و هم] این عطر [در بحراحمر به دست آید و از جده آرند.
حمزه گوید : نیکوترین وی آن است که به جهت بخور به اطراف برند و آن چه خام بود از او بوی کریه آید و آنچه بریان کرده باشند از او بویی [شبیه ] عنبر آید .(8)

موش

صاحب "آثار البلاد و اخبار العباد" چنین گزارش نمودهاست که : در خانه های "تبت" موش هایی است سیاه که بوی مشک دهند و لیکن مشک از آنها حاصل نشود .(9) عرب به موش مشک "فاره المسک، گوید .(10)

فیل

از رایحه های شگفت انگیز دیگر با منشا حیوانی ، فیل در حالت برانگیختگی است که کمتر به آن پرداخته شده است . شیخ مسعودی در کتاب ارزشمند "مروج الذهب" در این موضوع تحقیق کرده و آورده است :
در وقت معین سال به سرزمین هندوستان از پیشانی و سر فیل عرقی خارج می شود که چون "مِشک" است و هندیان در زمانی معین منتظر پیدایش این بوی خوش هستند که آن را استحصال می نمایند و با روغن های خوش بو بیامیزند و از همه بوهای خوش گرانقدرتر و مرغوب تر است ، و پادشاهان و خواص آن را برای مقاصد گوناگون به کار برند که از آن جمله ، خوش بویی و بخورسوزی است که از همه بوهای خوش بهتر است و استعمال و استشمام آن در مرد و زن رغبت ، هیجان ، طرب ، نشاط و شادمانی به همراه آورد. بسیاری از دلیران و شجاعان هند هنگام جنگ از این روغن استفاده می کنند که به عقیده آنها دل را شجاع و جان را نیرومند می سازد و آنها را به هجوم و حمله وامی دارد . بیشتر این نوع عرق در پیشانی فیل ، موقعی از سال پدیدار می شود که در حالت جفت یابی و هیجان است . در این موقع فیل بانان و مراقبان از فیل گریزان می شوند زیرا بین غریبه و اشنا تفاوتی نمی گذارد و چون فیل چنین شود به دره ها ، کوه ها و جنگل ها رود و از محل خود دور می شود و از وطن غیب می کنند . هندیان درباره پیدایش این نوع بوی خوش که در این حالت از فیل پدید می آید ، گفت و گوها دارند.(11)

خرس

"کوآلا" نوعی خرس درختی است که در "استرالیا" زندگی می کند . کوآلا به زبان بومی یعنی "من آب نمی خورم!" و این اسم را از این جهت به این حیوان ملایم و شیرین داده اند که هرگز آب نمی خورد و مایع لازم بدن او از شیره برگ درخت "اکالیپتوس" تامین می شود.(12) بدن کوآلا به علت این که این حیوان برگ اکالیپتوس می خورد ، بوی مخصوصی می دهد که بسیار مطبوع است ولی حشرات از این بو متنفرند.(13)

بیدَستَر

بیدستر (سگ آبی) بمی امریکای شمالی (14) (با نام علمی (ondatra zibethicus) از قرن هفدهم شناخته شده است . این جانور دارای غده مترشحه مرموزی است که رایحه ای خوش از آن صادر می شود. از طریق وسایل شیمیایی ، این ماده در دهه 1940 استخراج و کشف شد.(15)

اردک

دیگر از جانوران با رایحه خوش اردک استرالیایی جنوبی (16) (Biziura lobata) است . اردک Musk duck یا "اردک مشک بوی" نام خود را از رایحه خوشی گرفته که از طریق غده مترشحه در ناحیه پشت آن صادر می شود.(17)

سوسک

نوعی سوسک (18) (با نام علمی Aromia moschata) از جمله سوسک های اروپایی ـ آسیایی است که رایحه ای خوش از خود صادر می کند.(19)
این سوسک شاخک دراز از خود رایحه خوشی مانند عطر گل های سرخ تولید می کند.(20)

لاک پشت

نوعی لاک پشت (21) وجود دارد که از زمره جانوران با رایحه خوش به حساب می آید .Sternotherus odoratus گونه ای از لاک پشت های کوچک است که در نواحی کانادا و نواحی شرقی ایالات متحده زندگی می کنند . این لاک پشت در مواقع خطر ، یک رایحه از خود صادر می کند که مثل بوی مشک است.(22)

تمساح

در نواحی آمریکای مرکزی نیز تمساحی وجود دارد که رایحه خوش از آن به دست می آید . در این نوع تمساح ها دو جفت غذه مترشحه با رایحه خوش وجود دارد که یک جفت آن در گوشه ارواره و یک جفت نیز در نزدیکی مخرج جانور است.(23)

مار

برخی مارها نیز دارای بوی خوش هستند.(24) این مارها را رایحه ای چون بوی مشک از انتهای دم در حالت تدافعی خارج می کنند.(25)

گاو

گاوهای بومی نواحی قطبی شمال قاره آمریکا و سوئد ، سیبری و نروژ (26) (با نام علمی Ovibos moshatus) از منابع رایحه خوش با منشا حیوانی محسوب می شوند. این پوست این نوع گاوها کت های ضخیم و گرم درست می کنند.
وجه تسمیه این حیوان به Mushox (گاو خوش بو) به علت وجود این رایحه خوشی است که در فصل جفتگیری نرها برای جذب ماده ها ایجاد می کنند.

ماسک شرو

نوعی جانور شبیه موش است که پوزه درازی دارد و به آن Muskshrew گفته می شود . نام علمی این جانور sorrex murinus است . این جانور رایحه ای قوی از مشک ایجاد می کند. ماسک شرو در هند یافت شده و به آن سوندلی (sondeli) و مونجورو (Mondjourou) می گویند .(28)
زهر خوش بوی عقربی که خنج لارستان بود ، باعث شد تا من درباره رایحه های شگفت انگیز و خوش بو با منشا حیوانی تحقیق کنم و این مقاله را بنویسم . بعید نیست رایحه های خوش دیگری با منشا حیوانی در عالم وجود داشته باشند که ما هنوز بدان دست نیافته ایم.

نظرات شما عزیزان:

شعبان

ساعت20:15---13 فروردين 1391

در بعضی جاهااعداد-حروف و اسامی اضافه دیده میشه.مطلب نیاز به کمی ویرایش داشت.ولی واقعا جلب بودن.مثلا من هرگز فکر نمیکردم از ماهی که همه از بوش بیزارن عنبر گرفته شه!ممنون از مطلبتون.
پاسخ: سلام خانوم شعبان از نظراتتون خیلی ممنون ولی چون من علاوه بر وبلاگ انجمن روی یه وبلاگ دیگه برلی مسابقات وبلاگ نویسی کار میکردم اینا رو هم با کلی تلاش گذاشتم با تشکر